چرا پنج‌بار از یک تا بیست نشمریم؟

آب را که می‌کشیدم، تا دوسه روز کمرم درد می‌کرد و پهلوهایم، و گاه، درد پا را که از آب سرد یک حوض پاییزی بود به رخت‌خواب گرم می‌بردم، و چه لذتی- که کار کرده‌ام. پاهایم را به بدنه منقل داغی که زیر آن کرسی قدیمی بود می‌چسباندم، و باکم از دنیا نبود که می‌گذشت و بد می‌گذشت. و آن سه تومان چه می‌شد؟ هیچ یادم نیست. تازه پدر همان‌وقت که آب را می‌کشیدم هم پولم را نمی‌داد؛ می‌گذاشت سر برج که حقوقش را می‌گرفت و می‌آورد خانه، روی قالی رنگ‌باخته کرمانی می‌چید و فال‌فال می‌کرد و به هرکس –به‌جز من- سهمی می‌داد، و سهم من همان سه‌تومان‌ها بود که از کشیدن آب حوض، غلتاندن بام‌غلتان روی بام کاه‌گلی و بیل زدن باغچه‌ای که پر از آبدزدک و کرم بود نصیم می‌شد.

با قلب کوچک خود باور داشتم که پدر با من بد می‌کند و بسی بد می‌کند، و شاید هم -کسی چه می‌داند- هدفش آزار دادن و تحقیرکردنم بود، و این‌که بتواند جلوی هر مهمان خوانده و ناخوانده بگوید: «آب حوض را نادر می‌کشد…» و خجالتم بدهد -که من البته آب را می‌کشیدم و نه خجالت را- اما بعدها و خیلی بعد، که رانده با بریده از هر شغلی، می‌توانستم شغل دیگری داشته باشم، و می‌دیدم که چه جانور بارکش غریبی شده‌ام اما بار خفّت نمی‌کشم و منّت رئیس و ذلّت تکدّی… آن‌وقت بود که به قلبم آموختم سپاس‌گزار آن پدری باشد که فرصت برداشتن کلاه، خم‌کردن کمر و دراز کردن دست را از پسر ستانده است…
می‌گفتم: «آقایان! شما باید چندین جور کار بلد باشید؛ چراکه این یک درگیری واقعی است، و درگیری، احتیاج به نان دارد. یعنی هر آدمی که می‌خواهد به هر دلیلی و به هر شکلی -و در هر جبهه- درگیر شود، باید بتواند زنده بماند و برای زنده ماندن، به نان احتیاج هست، و برای جواب گفتن به این احتیاج باید از عهده کارهای مختلفی بربیاید، یا اگر از یک‌طرف، سرش را به سنگ زدند، از طرف دیگر بتواند پول دربیاورد و دوتا آسپرین بخرد و برای رفع سردرد فروبدهد، و بعد، بخندد، بخندد، و باز هم بخندد. شما نمی‌دانید این خندیدن، چقدر مطبوع است.»…
آن‌وقت‌ها که ما خیلی کوچک بودیم، پیش می‌آمد که با مهمانی بزرگ، برای چند لحظه روبه‌رو شویم. مهمان بزرگ محبتی می‌کرد و می‌پرسید: «خب، آقاکوچولو! شما، وقتی بزرگ شدی می‌خواهی چکاره بشوی؟» و ما هم زیر لب جواب می‌دادیم: «دکتر» یا «مهندس» و یا «خلبان» و بعد سر به زیر می‌انداختیم.
این مسلّم است که نه‌فقط بچه‌های بی‌گناه، بلکه بسیاری از نوجوان‌های عاقل و هشیار هم نمی‌دانند که می‌خواهند چكاره بشوند و برخی هم که می‌دانند، نمی‌توانند بشوند. امکانات یا احتمالاً عدم امكانات، آن‌ها را می‌پیچاند و به سویی می‌اندازد که خوابش را هم ندیده بوده‌اند، و یک‌روز می‌بینند کسی شده‌اند که هرگز نخواسته‌اند باشند. اگر «انتخاب» مطرح باشد تازه از این لحظه شروع می‌شود، لحظه‌ای که انسان حس می‌کند آنچه باید باشد و می‌توانسته باشد، نشده است؛ لحظه‌ای که می‌تواند به تفکری عادلانه درباره گذشته یا آینده خویش بپردازد، و اگر باور می‌کند که تباه یا مسخ شده، بازگردد و حرکت تازه‌ای را آغاز کند، و یا وابدهد و تسلیم شود. این حادثه در چه سنی اتفاق می‌افتد، هیچ معلوم نیست.

بعضی‌ها می‌روند بی‌آن‌که هرگز به پشت سر خود نظری بیندازند؛ بعضی‌ها در بیست‌وپنج-شش سالگی و بعضی‌ها حتى، در شصت-هفتاد سالگی جرأت و قدرت آن را پیدا می‌کنند که محاکمه‌ای درونی ترتیب بدهند و به حساب خود برسند. بستگی دارد به شرایط، محیط رشد، جهت حرکت و یک ضربه تصادفی؛ و کمتر کسی هم –متأسفانه- در این لحظه عظیم، یک‌باره از جای می‌جهد و به نوآفرینی زندگی خویش می‌پردازد و چیزهایی را جبران می‌کند. بخصوص، ما ملتی هستیم که به‌دلیل یک سلسله مصائب تاریخی، به مقدار زیاد جبری و قَدَری شده‌ایم.

اگر از چیزی در گذشته، خیلی آزرده‌خاطر باشیم، می‌رویم درویش می‌شویم و می‌گوییم: «می‌بایست بشود و شد». به هر حال، حرفم این است که ما وقتی در برابر چنان لحظه‌ای غول‌آسا و تعیین‌کننده قرار می‌گیریم، به‌جای بازگشتن و از نو ساختن، عکس‌العمل‌های منفی متفاوتی نشان می‌دهیم. بعضی‌ها خود را با شرایط موجود منطبق می‌کنند و می‌گویند: «این‌طور شد دیگر، حالا ادامه بده و معطّل نکن!»؛ بعضی‌ها کمبودهایشان را از راه‌های دیگر ترمیم می‌کند و پوششی زینتی و گران‌بها بر