گیاهان دارویی
سرزمین ایران کشوری ممتاز با رتبه‌ای بالا ازنظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته‌شدۀ جهانی است. بر اساس نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود ۸۰۰۰ گونه است که از نظر تنوع گونه‌ای حداقل دو برابر قارۀ اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از ۲۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی- بهداشتی هستند. به‌علاوه ۱۷۲۸ گونه از این گیاهان به‌عنوان گیاهان بومی ایران‌اند که منحصراً در سرزمین ایران رویش کرده و به‌عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند.
گیاهان دارویی
به گیاهانی که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تمام یا اجزایی از آن به‌صورت تازه یا خشک‌شده و یا مواد مؤثره استخراجی از آن به‌منظور اثرات بهداشتی، پیشگیری و درمانی در بدن انسان، حیوانات و دیگر گیاهان به کار می‌رود، گیاه دارویی گفته می‌شود.
از شناخته‌شده‌ترین انواع آن می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
در فصل بهار: گل‌گاوزبان ایرانی، سنبل‌الطیب، خاکشیر، بنفشه
در فصل تابستان: خاکشیر، کاسنی، شاه‌تره، تخم شربتی
در فصل پاییز: آویشن، پنیرک، گل ختمی، بنفشه
در فصل زمستان: دارچین، زنجبیل، چهارگل (ترکیبی از نیلوفر، پونه، گل ختمی، سپستان، پرسیاوشان، عناب و گل بنفشه) و آویشن
داروی گیاهی
هرگونه فرآوردۀ دارویی که منحصراً، ازنظر اجزاء متشکلۀ فعال، شامل یک یا چند مادۀ گیاهی فرآوری نشده یا یک یا چند ترکیب گیاهی فرآوری شده و یا ترکیبی از هردو با فرمولاسیون گوناگون برای عرضه در بازار دارویی جهت تشخیص، پیشگیری، کمک به اعمال فیزیولوژیک، درمان و حفظ بهداشت بدن انسان، حیوانات و سایر گیاهان به‌کار می‌رود، داروی گیاهی گفته می‌شود.
وضعیت جهانی
حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از ۶۰ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۶ به ۲۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ افزایش‌یافته است و بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی در سال ۲۰۵۰ گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاه دارویی و داروهای گیاهی به حدود ۵۰۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید.
کشورهای اروپایی به بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکنندۀ و مصرف‌کننده گیاه دارویی تبدیل‌شده و در حال پیشی گرفتن از یکدیگر در این زمینه هستند. به‌طور نمونه بر اساس اعلام رسمی سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر میزان تجویز داروهای گیاهی در آلمان ۷۷ درصد، در بلژیک و فرانسه ۷۵ درصد و در انگلستان ۷۴ درصد است.
در میان کشورهای نام برده شده، آلمان وضعیت جالبی دارد؛ این کشور نه تنها سابقه‌ای در تولید و مصرف گیاه دارویی نداشته است، بلکه حتی به دلیل آب‌وهوای سردسیری خود، مزیتی در تولید این نوع گیاه‌ها ندارد، اما این کشور با برنامه‌ریزی دقیق و منسجم توانسته است خود را به‌عنوان یک قطب در تولید گیاه دارویی در جهان معرفی کند. در حال حاضر درآمد ارزی آلمان صرفاً از طریق فرآوری و تولید گیاه دارویی بیش از دو برابر درآمد ارزی ایران از طریق فروش نفت خام و حدود ۶۰ میلیارد یورو است.
گیاهان دارویی در ایران
ایران از لحاظ گونه‌های گیاهی یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌رود؛ زیرا بیش از ۸ هزار گونۀ گیاهی در کشور شناسایی شده است و کارشناسان معتقدند ۲۳۰۰ گونۀ آن‌ها خواص دارویی دارد، ناگفتــه نماند صنعت تولید داروهــای گیاهــی در ایران در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشــته و تعداد داروهای گیاهی تولیدی در ایــران از مرز ۱۶۰۰ عــدد و تعداد داروهای ســنتی از مرز ۶۵۰ عدد گذشــته است.
حجم عمده‌ای از سطح زیر کشت گیاه دارویی در کشور به محصولات معروفی، چون زعفران و گل محمدی اختصاص دارد و متأسفانه بسیاری از گیاهان دیگر، مورد غفلت تولیدکنندگان و کشاورزان هستند و نکتۀ مهم‌تری که توجه بیشتری می‌طلبد این است که اقلیم ایران یکی از مناسب‌ترین اقلیم‌ها برای پرورش گیاهان دارویی است.
با این‌که پرورش و فرآوری گیاه دارویی در ایران فرآیندی شناخته‌شده است، اما آن‌چنان‌که بایدوشاید از این ظرفیت استفاده نمی‌شود؛ گیاه دارویی به اشکال مختلف قابلیت فرآوری و عرضه به بازار را دارند و منفعت چشمگیری هم به تولیدکننده و فرآوری کنندگانش هدیه می‌دهد.
بازار گیاهان دارویی صرفاً مختص بازارهای داخلی نبوده و در کل جهان برای گیاه دارویی ایران متقاضی وجود دارد، و همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، این تقاضا رو به افزایش است. گیاهان دارویی گونه‌ها و مصارف مختلفی دارند، از این گیاهان نه‌تنها برای درمان بیماری‌ها، بلکه در صنایع کنسروسازی، نوشابه‌سازی، عطرسازی و غذایی نیز استفاده می‌شود.
وضعیت ایران در صادرات گیاهان دارویی
گیاهان دارویی در گمرک جهانی با کد تعرفه (HS Code) به شمارۀ ۱۲۱۱۹۰ شناخته می‌شود. کشور ایران در سال ۱۳۷۷ رتبۀ اول را در صادرات گیاهان دارویی داشته و سال ۱۳۸۲ ایران پنجمین صادرکننده گیاه دارویی بوده است که به‌دلیل وجود برخی مشکلات به رتبۀ ۳۲ تنزل پیداکرده است. در سال ۲۰۱۸ میلادی سهم ایران از تجارت گیاهان دارویی ۴۴۰ میلیون دلار بوده و این در صورتی است که کل تراکنش واردات گیاه دارویی در جهان به حدود ۱۲۴ میلیارد دلار می‌رسد. چنین عددی بسیار شگفت‌انگیز است و نشان می‌دهد که برای تاجران گیاهان دارویی فرصت‌های نابی وجود دارد.
هم‌اکنون ایران بیشترین صادرات زعفران، گل محمدی، شیرین‌بیان و گشنیز را دارد که ۸۰ تا ۹۰ درصد صادرات گیاهان دارویی از کشور به‌صورت فله‌ای و تنها ۱۰ درصد به‌صورت عطرمایه و عصاره بوده است.
مهم‌ترین گیاهان دارویی صادراتی ایران
زیرۀ سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم‌گلی، کتیرا، آنغوزه، شیرین‌بیان، تلخ‌بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتی، باریجه، زدو، موسیر، مستکی، وشا، انچوچک،گز علفی، شکر تیغال، برگ کنار، حنا و انزروت از مهم‌ترین گیاه دارویی صادراتی ایران در سال‌های اخیر هستند که به کشورهای آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا و سوئد صادر می‌شود.
قابل‌ذکر است که بیشترین حجم صادرات گیاهان دارویی ایران به کشورهای پاکستان و امارات و پس‌ازآن آلمان، ژاپن و چین صورت می‌گیرد.
زنجیرۀ ارزش
زنجیرۀ ارزش گیاه دارویی به‌عنوان یکی از زنجیره‌های منتخب برای تغییر اشتغال و معیشت به سمت فعالیت‌های کم آب‌بر است.
سه محور اصلی «تأمین گیاهان دارویی»، «فرآوری گیاهان دارویی» و «بازاریابی گیاهان دارویی» زنجیره ارزش گیاه دارویی را شکل می‌دهند. به نظر می‌رسد عدم وجود اطلاعات کافی برای کشت ارقام مختلف گیاه دارویی و ابهام در صرفۀ اقتصادی و بازار محصول از دلایل مغفول ماندن توسعه کشت گیاهان دارویی است.
مصرف گیاهان دارویی در ایران
ماجرای سهم کم گیاه دارویی تنها به ضعف در تولید و صادرات آن خلاصه نمی‌شود. سهم مصرف گیاهان دارویی در ایران تنها ۳ درصد از کل داروهای تجویزشده است. یعنی ۷۰ درصد کمتر از کشورهای اروپایی.
جالب آن‌که سرانه مصرف گیاهان دارویی در ایران حدود یک کیلوگرم گیاه خشک است؛ درحالی‌که در اروپا این میزان تنها ۹۰۰ گرم و در آمریکا ۲۵۰۰ گرم است. به عبارتی، ایرانی‌ها هرچند به‌نسبت اروپایی‌ها از گیاه دارویی بیشتر مصرف می‌کنند، اما میزان تجویز رسمی این داروها توسط پزشکان بسیار پایین است.
از طرف دیگر، بخشی از گیاه دارویی صادراتی ما پس از فرآوری، در بسته‌بندی‌های مناسب و با قیمت‌های بسیار بالاتر به کشور بازمی‌گردد و برخی از ایرانی‌ها از این محصولات وارداتی استفاده می‌کنند
تجارت گیاهان دارویی در دست کدام کشورهاست؟
به گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۹ چین بزرگ‌ترین صادرکنندۀ گیاه دارویی در دنیا بود و کشورهای هند و آلمان و سنگاپور و مصر در این رده‌بندی جایگاه دوم تا پنجم را داشتند. کشورهای شیلی و آمریکا و مراکش و مکزیک و پاکستان جایگاه ششم تا دهم این فهرست را به خود اختصاص دادند و فرانسه و هنگ‌کنگ و تایلند در رده‌های بعدی قرار داشتند.
اما در طرف مقابل، بزرگ‌ترین واردکنندگان قرار دارند که به ترتیب کشورهای هنگ‌کنگ و ژاپن و آلمان و آمریکا و کرۀ جنوبی و فرانسه هستند. این کشورها در تولید داروهای گیاهی سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند و بر این باورند که استفاده از گیاهان برای درمان بیماری‌ها مزایای بیشتری نسبت به استفاده از داروهای شیمیایی دارد. بررسی‌های سازمان تجارت جهانی نشان داده است که هرساله بین ۷ تا ۱۰ درصد ارزش تجارت دنیا به تجارت گیاه دارویی اختصاص دارد.
همان‌طور که اشاره شد، امروزه اغلب تولیدکنندگان گیاه دارویی ازجمله چین، آمریکا، ژاپن و آلمان جزء عمدۀ واردکنندگان این گیاهان تبدیل‌شده‌اند. درواقع، این کشورها گیاهان را از سایر کشورها خریداری کرده و پس از فرآوری آن را مجدداً صادر کرده و از این طریق ارزش‌افزوده بسیاری کسب می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، آمریکا سالانه ۵۱ هزارتن واردات گیاهان دارویی دارد و ۱۳ هزار تن صادرات انجام می‌دهد، اما اعتبار واردات و صادرات این تولیدات با یکدیگر برابر است. یعنی قیمت محصول فرآوری شده حدود ۴ برابر ماده خام بوده است که از این طریق می‌توان به سود ۳۰۰ درصدی دست‌یافت.
سرمایه‌گذاری پایدار نیاز امروز گیاهان دارویی
مهم‌ترین چالش اقتصادی در این زمینه، فقدان تقاضای کافی و مؤثر برای تشویق و توجیه سرمایه‌گذاری است. دومین چالش سرمایه‌گذاری در صنایع گیاهان دارویی، ناکافی و ناپایدار بودن تولید گیاهان دارویی به‌عنوان نهادۀ اولیه برای مصرف در صنایع فرآوری است. سومین چالش نیز ناکافی بودن همکاری بین‌المللی ایران برای صادرات و سرمایه‌گذاری مشترک در این زمینه است.
تولید خرد و کوچک مقیاس گیاهان دارویی و در برخی موارد تکیه صرف بر ذخایر طبیعی آن‌ها و پایین بودن کیفیت مادۀ مؤثره برخی از آن‌ها و بالا بودن هزینۀ تولید و قیمت تمام‌شدۀ گیاهان دارویی در ایران از دیگر معضلات و موانع سرمایه‌گذاری درزمینۀ صنایع گیاه دارویی است. دولت می‌تواند با ارائۀ تسهیلات مناسب، نسبت به تولید انبوه این گیاهان کمک شایان توجهی کند.
صادرات گیاهان دارویی به‌جای نفت
در حال حاضر در بیش از ۱۹۵ هزار هکتار از اراضی کشور گیاهان دارویی کشت می‌شود که در پایان برنامۀ ششم توسعه، این میزان به ۲۵۰ هزار هکتار افزایش خواهد یافت. به‌این‌ترتیب، پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامۀ ششم توسعه، میزان صادرات گیاه دارویی در کشور به ۱.۵ میلیارد دلار در سال افزایش پیدا کند.
تبدیل‌شدن کشور به قطب تولید و صادرات گیاه دارویی در جهان دور از دسترس نبوده و سرمایه‌گذاری حداقلی می‌تواند این امر را اجرایی کند. صادرات خام و فله‌ای گیاهان دارویی به‌منزلۀ فروش منابع و ذخایر ژنتیکی ایران به ارزان‌ترین قیمت ممکن است که علاوه بر ایجاد مشکلات، نفع چندانی هم عاید کشور نمی‌کند.
درواقع، خام فروشی یعنی واگذاری سود و بازار گیاه دارویی به رقبای بین‌المللی، این مسئله باعث می‌شود تا زنجیرۀ تولید در کشور تکمیل نشود و نیروی کار تحصیل‌کرده، فرصت‌های کمتری برای اشتغال در این عرصه بیابد.
سخن آخر
تاکنون بخش بسیار کوچکی از ظرفیت عظیم کشور در حوزۀ گیاه دارویی به فعلیت رسیده و اگر حداقل شرایط برای آموزش، کشت، فرآوری، بسته‌بندی، تجاری‌سازی و صادرات گیاهان دارویی در کشور فراهم شود، شاهد انقلابی بزرگ در دو حوزۀ کلان نظام سلامت و اقتصاد ملی خواهیم بود.
